گفتگو‌ با حجت الاسلام رضا مختاری درباره تقریب مذاهب و ادیان در اندیشه امام موسی صدر

امیدحسینی‌نژاد | شهرآرانیوز؛  از میان اندیشه‌های متعالی امام موسی صدر، مسئله وحدت اسلامی و تلاش او در این راستا اهمیت بیشتری دارد، به طوری که‌ می‌توان این مقوله را نقطه عطف دیگر اندیشه‌های وی محسوب کرد.

اهمیت این مطلب زمانی بیشتر روشن می‌شود که اقدامات مؤثر و ارزشمند وی،  چون «نامه به مفتی اهل سنت لبنان» یا راهکارش برای «وحدت فقهی» یا تلاش‌های متعدد او در عرصه داخلی لبنان که برای مقابله با نزاع و کشمکش‌های داخلی و برقراری وحدت ملی بود، ارزیابی شود. امام صدر با مطرح ساختن گفتمان مسلمین و مسیحیان، در راه وحدت و تفاهم میان ادیان گام برداشت.

از جمله ویژگی‌های رهبران بزرگ جهان «فراقومی و فرامذهبی» بودن آن هاست؛ به این معنا که تعلق به یک قوم، قبیله یا تعصب بر عقاید یک مذهب ندارند. هرچند ممکن است به یک قـوم و قـبیله یا مذهبی خاص منسوب باشند. طلایه داران تقریب و ممتازترین آن ها، امام موسی صدر جزو این افراد هستند. فعالیت امام موسی صدر و منش و سیره او که به ویژه در کـوران حـوادث لبـنان به چشم می‌خورد، تأییدکننده این مطلب است کـه او نماد وحدت اسلامی است.

تلاش امام موسی صدر در راستای تـقریب مذاهب اسلامی و به ویژه در لبنان و جهان عرب این ایده را تقویت می‌کند. او نماد وحدت ملی نیز هست. وقتی امام موسی صدر در ۱۳۳۸ خورشیدی وارد لبنان شد در همان سال و در نخستین فـرصت شـالوده روابط دوستی با علمای اهل سنت را در شهر صور پی ریزی کرد. امام موسی صدر درراستای وحـدت ملی تـلاش‌های زیادی کرد که عمده این تلاش‌ها برای جلوگیری از بروز فتنه داخلی در کشور لبـنان در میان اقوام و مذاهب گوناگون بود.

این روز‌ها مصادف بود با ربایش امام موسی صدر در لیبی. برای واکاوی بیشتر نقش امام موسی صدر در وحدت جریان‌های مذهبی و انسجام اسلامی گفت وگویی با حجت الاسلام رضا مختاری، رئیس مؤسسه کتاب شناسی شیعه داشته ایم. مشروح این گفتگو را در ادامه بخوانید.

وحدت اسلامی یکی از مؤلفه‌هایی است که خداوند متعال در قرآن کریم به آن اشاره کرده است. اهل بیت (ع) در سیره خود نیز به این مهم توجه ویژه‌ای داشته اند. به نظر شما در اندیشه اسلامی وحدت چه تأثیر بسزایی در توسعه مفاهیم اندیشه اسلامی خواهد داشت؟

خداوند در آیه «وَاعتَصِموا بِحَبلِ اللَّهِ جَمیعًا وَلا تَفَرَّقوا» تمام افراد جامعۀ اسلامی را به وحدت فرا خوانده و فرموده اند که «… همگی به ریسمان الهی چنگ بزنید و متفرق نشوید»، اما ریسمان الهی چه مواردی را شامل می‌شود که با توسل به آن‌ها وحدت ایجاد و تفرقه از بین می‌رود؟ در تفاسیر مختلفی که از این آیه شده قرآن، کتاب و سنت، دین الهی، اطاعت خداوند، توحید خالص، ولایت اهل بیت علیهم السلام مواردی است که به آن اشاره شده است، البته شاید بتوان به روایتی از پیامبر (ص) اشاره کرد که در آن قرآن را ریسمان کشیده شده میان آسمان و زمین معرفی کرده است و‌ می‌توان گفت توسل به آن ریسمان، وحدت آفرین میان تمامی امت اسلامی است از هر ملیت و قومی که هستند.

در متون اسلامی مسئله وحدت مذاهب و ادیان چگونه تبیین شده است؟

در پاسخ به این پرسش شما به برخی آیات کریم اشاره می‌کنم که کمتر در این گونه مباحث به آن‌ها اشاره می‌شود. حضرت موسی (ع) بعد از بازگشت از کوه طور وقتی با گوساله پرست شدن عدۀ زیادی از بنی اسرائیل روبه رو شد، در خطاب به برادرش هارون فرمود: قَالَ یَا هارُونُ مَا مَنَعَکَ إِذ رَأیتَهُم ضَلُّوا، ألا تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَیتَ أمرِی، قَالَ یَا ابنَ أمَّ لَا تَأخُذُ بِلِحیَتِی وَلَا بِرَأسِی إِنِّی خَشِیتُ أن تَقُولَ فَرَّقتَ بَینَ بَنِی إِسرَائِیلَ (طه ۹۲ – ۹۴). هارون در جواب فرمود: اگر من بیش از این فعالیت می‌کردم، میان بنی اسرائیل تفرقه ایجاد می‌شد و ترسیدم وقتی که شما بیایید، بگویید چرا میان بنی اسرائیل تفرقه انداختی؛ یعنی اهمیت اتحاد این قدر زیاد است که حضرت هارون از ترس تفرقه به بعضی از کار‌ها دست نزد که مبادا بنی اسرائیل متفرق شوند.

حضرت موسی (ع) جواب او را پذیرفت و برادرش را سرزنش نکرد. در سورۀ اعراف، آیه ۵۰ نیز آمده است: وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَی إِلَی قَومِهِ غَضبَانَ أسفّا قَالَ بِئسَمَا خَلَقتُمُونِیِ مِن بَعدِی أَعَجِلتُم أَمرَ رَبِّکُم وَ أَلَقَی الالَوَاحَ وَاخَّذَ بِرَأسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلیهِ؛ این آیۀ شریفه شبیه همان آیه سوره طه است که ذکر شد. حضرت هارون جواب داد: قَالَ ابنَ القَومَ استَضعَفُونی مِن بَعدِی أَعَجِلتُم أَمرَ رَبِکُم وَ أَلقَی الألوَاحَ وَأخَّذَ بِرَأسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیه؛ این آیۀ شریفه شبیه همان آیه سوره طه است که ذکر شد. حضرت هارون جواب داد: قَالَ ابنَ أمَّ إِنَّ القَومَ استَضعَفُونِی وَ کَادُوا یَقتَلُونَنِی فَلاتُشمِتُ بِیَ الأعدَاءَ وَلا تَجعَلنِی مَعَ القَومِ الظالِمِینَ. خداوند در آن آیه مبارکه نقل کرد که هارون گفت: إِنِّی خَشِیتُ أَن تَقُولَ فَرَّقتَ بَینَ بَنِی إِسرَائِیلَ؛ حضرت موسی در اینجا بعد از شنیدن جواب حضرت هارون در حق او دعا کرد: الَ رَبِّ اغفِرُ لِی وَلأخِی وَ أَدخِلنا فِی رَحمَتِکَ وَ أنتَ أرحَمُ الرَّاحِمینَ. (اعراف، ۱۵۱) بنابراین جوابی که حضرت هارون به حضرت موسی داد، مورد پذیرش حضرت موسی (ع) واقع شد.

با توجه به نکاتی که گفتید شاید بتوان یکی از پرچم داران وحدت در قرن گذشته را امام موسی صدر دانست. به نظر شما تأثیر او در یک صدایی مذهبی در لبنان تا چه اندازه بود؟

امام موسی صدر در بیش از پنجاه سال پیش برای اصلاح امور شیعیان لبنان به این کشور رفت. افکار ایشان در آن زمان تقریباً نوعی نبوغ فوق العاده محسوب می‌شد و نگاه ایشان، نگاه باز و جهانی بود. در زندگی نامۀ امام موسی صدر نکته‌های زیادی هست که برای همه ما درس عبرت و چراغ راه هدایت است. چون موضوع بحث اتحاد ملی و انسجام اسلامی است.

ایشان درصدد بود تا جمعیت شیعه کشور لبنان را همانند دیگر مذاهب موجود در آن کشور، در تمامی عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن کشور مشارکت دهد. در تمامی مراسم مذهبی، اندوه یا جشنی که در مدت حضور ایشان در لبنان برگزار می‌شد، بزرگان و فرهیختگان اهل سنت و مسیحیت هم ایشان را همراهی می‌کردند. رفت وآمد‌های آن بزرگوار به کلیساها، دیر‌ها و مجامع فرهنگی مسیحیان باعث بروز تأثیرات معنوی عمیقی بر مسیحیان آن کشور بود.

به نظر شما جایگاه فقهی و علمی او برای رسیدن به این مهم چه تأثیری داشت؟

متأسفانه هرگاه از شخصیت امام موسی صدر سخن به میان می‌آید جنبه اجتماعی و سیاسی ایشان پررنگ می‌شود و جنبه فقهی و علمی ایشان تحت الشعاع قرار می‌گرفت. امام موسی صدر دارای جایگاه علمی ارزشمندی است به طوری که در گذشته با مرحوم شهید بهشتی، شهید سیدمحمدباقر صدر و آیت ا... شبیری زنجانی هم مباحثه بودند. این مرجع معظم تقلید فرمودند، امام موسی صدر از نظر علمی به جز شهید بهشتی و شهید محمدباقر صدر بر همه ما و کسانی که در جمع حضور داشتند مقدم بودند.

آیت ا... شبیری معتقد بودند؛ اگر امام موسی صدر به عنوان نخستین مسئول نشریه پاسدار اسلام کماکان با ما بودند بدون تردید من یک نویسنده خوبی می‌شدم، به طوری که در اولین شماره نشریه پاسدار اسلام مرا مجبور به نوشتن مقاله‌ای کرد و اگر ادامه پیدا می‌کرد نویسنده خوبی می‌شدم.

گام‌های عملی امام موسی صدر برای رسیدن به این مطلوب چه بود؟

امام موسی صدر با توجه به مبانی فقهی محکم و بر اساس روش‌های علمی روز به مفتی اهل سنت لبنان پیشنهاد داد که اذان مسلمانان و اعیاد فطر و قربان یکسان شود. پیشنهاد‌هایی که متأسفانه با ربوده شدن ایشان به مرحله عمل نرسید.
با توجه به حجم مشغله ایشان در لبنان، امکان تألیف اثر برایشان وجود نداشت و آثار اندکی از ایشان به جای مانده است که مهم‌ترین آن‌ها تقریرات ایشان است. این تقریرات هم اکنون در اختیار فرزند ارشد ایشان است که به رسم امانت، تا آزادی امام صدر نگاه داشته اند.

امام موسی صدر در راستای رسالت فرهنگی خود، قرن بیست ویکم را قرن همزیستی پیروان ادیان، مذاهب، فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون نامید و بر رسالت تاریخی لبنان برای ارائه الگویی موفق در این باره پافشاری کرد. امام موسی صدر همیشه می‌گفتند: هیچ تناقض و اختلافی میان شیعه و سنی نیست، این‌ها پیروان دو مذهب از یک دین واحدند. وی با این تفکر به فعالیت‌های وحدت آفرین خود در لبنان عمق بخشید.

شهید آیت ا... سید محمدباقر صدر نیز از عالمان خوش فکر، مترقی و از بزرگان جهان تشیع و کم نظیر بودند، البته برخلاف شهید سید محمد باقر صدر که  به  کشور‌های دیگر سفر کرد، امام موسی صدر به بسیاری از کشور‌های دنیا از جمله آفریقا برای ایجاد طرحی نو برای هم فکری مراکز اسلامی مصر، الجزایر و مغرب سفر کردند و از نزدیک با جوامع مختلف آشنا شدند.

در وضع آن زمان نجف اشرف، عالم مترقی، روش بین و آگاهی مانند شهید سید محمدباقر صدر چگونه پرورش پیدا کرد؟

یکی از علت‌های روشن آن، ارتباط وسیع ایشان با امام موسی صدر است. چون این دو بزرگوار چند سال هم مباحثه بودند. بعد از اینکه امام موسی به لبنان سفر کرد، بار‌ها سید محمد باقر صدر به لبنان رفت و با امام موسی صدر در لبنان زندگی می‌کرد.

این تعبیر از شهید محمدباقر صدر درباره امام موسی صدر است که فرمود: امام موسی صدر دریچۀ حوزه نجف یا پل ارتباط حوزه نجف اشرف با دنیای معاصر است. یعنی دنیای معاصر تنها ارتباطی که با حوزۀ نجف دارد، از طریق امام موسی صدر است، چرا که ایشان سعی داشت تا میان سنی و شیعه و نیز میان مسلمانان و مسیحیان تفاهم برقرار کند و اختلافات را به حداقل برساند.
او با دید باز و روشنی که داشت، در آن سال‌ها توانست این افکار را عملی کند. نظر امام موسی صدر این بود که باید سعی کنیم تا در آینده با یهود متحد نشوند که علیه اسلام فعالیت کنند، یعنی اتفاقی که الان افتاده است.